Karmaşıklık - 3
Düzen nereye kadar?
Konunun ilk yazısı: Karmaşıklığa giriş: ısınma turları .
Bir önceki yazı: Düzen.
Biraz başa dönelim. Tepsimiz boş. Bu durağan bir sistem. Sistemin bu hali düzen olarak tanımlanabilir. Tıpkı Dağlarla çevrili bir çukur gibi. Tıpkı insansız bir ülke gibi. Tıpkı sigara içmemiş bir insanın ciğerleri gibi. Tıpkı -20C sıcaklıktaki altıgen bir kar kristali gibi. Düzen sıkıcıdır, durağandır (Aslında pek öyle değil). Düzen durumundaki her sistem sürekli küçük veya büyük etkilere maruz kalır. Tepki verir.
Büyük etkilerin yıkıcı sonuçları olabileceğini biliyoruz. Örneğin 65 milyon yıl kadar önce, dünyamıza çarpan bir meteor, dinazorların sonunu getirdi. Ardına memelilerin egemen olduğu yeni bir düzen kuruldu. Bugün ABD yapımı felaket filimleri, hayatın sonunu getirebilecek büyüklükte yıkımlara neden olan etkileri konu alıyor. Konumuz dünyayı ikiye ayıracak büyüklükte etkiler değil. Aksine, ihmal edilebilecek etkilerin düzen durumunda gözüken sistemleri nasıl kaosa sürüklediği.
Her sistemin taşıyabileceği bir yük var. Ve dısarıdan gelen her etki, sistemi biraz olsun değiştiriyor. Biz de artık deneyimizi başlatalım. Her bir pirinç tanesi bir saniye aralıkla tepsinin tam ortasına bırakan düzeneğimiz çalışsın. Önce birkaç pirinç tanesinin tepside rastgele dağıldığını, sonra yavaş yavaş tepside boş yerlerin azaldığını, biraz daha sonra ortada bir birikim ve tepecik oluşumunu gözlemleyeceğiz.
Peki aslında ne oluyor? Halen düşen bir sonraki pirinç tanesinin ne tarafa doğru sıçrayacağını bilmiyoruz. Ancak öngördüğümüz gibi pirinçler ortada küçük bir tepe oluşturuyorlar.
İşte burada sistem, taşıyabileceği (düzeni koruyabileceği) etkilere maruz kalıyor ve sistem düzen durumunda, minik değişikliklerle varlığını sürdürüyor. Ahmet'in ezdiği çeltiğe veya ağaca rağmen, belki son düşen bir pirinç tanesi, birkaçını iterek kaydırıyor. Minik bir hareketlenmeden sonra sistem tekrar kararlı ve düzen içinde.
Birkaç örneği işin içine katarak konuyu genişletelim. Birkaç adet sigara içmiş veya birkaç ay, hatta birkaç yıl sigara içmiş birinin akciğerinde olanlar (bir kısmının uzaklaştırılmasına rağmen, akciğerde katran birikmesi) veya dağlarla çevrili çukurumuza yağmur yağması ve bir gölcük oluşması gibi.
İşte tarih boyunca bilim, hesaplayamadıklarını ihmal ederek veya sabit değerler olarak kabul ederek, hep yukarıda bahsettiğimz DÜZEN varmış ve sonsuza kadar varlığını sürdürecekmiş gibi öngörerek günümüze kadar geldi.
Ama geliştirdikleri formüller her nasıl oluyorsa bir noktadan sonra işlemez hale geliyordu. Nerede yanlış yaptıklarına bakıp güncelledikleri formüller, hesaba kattıkları artan sayıdaki değişkenlere rağmen, gerçek hayatta bir noktadan sonra işlemez hale geliyordu.
Bir sonraki yazı: Karmaşıklık-4, İşler Karmaşıklaşıyor
Düzen nereye kadar?
Konunun ilk yazısı: Karmaşıklığa giriş: ısınma turları .
Bir önceki yazı: Düzen.
Biraz başa dönelim. Tepsimiz boş. Bu durağan bir sistem. Sistemin bu hali düzen olarak tanımlanabilir. Tıpkı Dağlarla çevrili bir çukur gibi. Tıpkı insansız bir ülke gibi. Tıpkı sigara içmemiş bir insanın ciğerleri gibi. Tıpkı -20C sıcaklıktaki altıgen bir kar kristali gibi. Düzen sıkıcıdır, durağandır (Aslında pek öyle değil). Düzen durumundaki her sistem sürekli küçük veya büyük etkilere maruz kalır. Tepki verir.
Büyük etkilerin yıkıcı sonuçları olabileceğini biliyoruz. Örneğin 65 milyon yıl kadar önce, dünyamıza çarpan bir meteor, dinazorların sonunu getirdi. Ardına memelilerin egemen olduğu yeni bir düzen kuruldu. Bugün ABD yapımı felaket filimleri, hayatın sonunu getirebilecek büyüklükte yıkımlara neden olan etkileri konu alıyor. Konumuz dünyayı ikiye ayıracak büyüklükte etkiler değil. Aksine, ihmal edilebilecek etkilerin düzen durumunda gözüken sistemleri nasıl kaosa sürüklediği.
Her sistemin taşıyabileceği bir yük var. Ve dısarıdan gelen her etki, sistemi biraz olsun değiştiriyor. Biz de artık deneyimizi başlatalım. Her bir pirinç tanesi bir saniye aralıkla tepsinin tam ortasına bırakan düzeneğimiz çalışsın. Önce birkaç pirinç tanesinin tepside rastgele dağıldığını, sonra yavaş yavaş tepside boş yerlerin azaldığını, biraz daha sonra ortada bir birikim ve tepecik oluşumunu gözlemleyeceğiz.
Peki aslında ne oluyor? Halen düşen bir sonraki pirinç tanesinin ne tarafa doğru sıçrayacağını bilmiyoruz. Ancak öngördüğümüz gibi pirinçler ortada küçük bir tepe oluşturuyorlar.
İşte burada sistem, taşıyabileceği (düzeni koruyabileceği) etkilere maruz kalıyor ve sistem düzen durumunda, minik değişikliklerle varlığını sürdürüyor. Ahmet'in ezdiği çeltiğe veya ağaca rağmen, belki son düşen bir pirinç tanesi, birkaçını iterek kaydırıyor. Minik bir hareketlenmeden sonra sistem tekrar kararlı ve düzen içinde.
Birkaç örneği işin içine katarak konuyu genişletelim. Birkaç adet sigara içmiş veya birkaç ay, hatta birkaç yıl sigara içmiş birinin akciğerinde olanlar (bir kısmının uzaklaştırılmasına rağmen, akciğerde katran birikmesi) veya dağlarla çevrili çukurumuza yağmur yağması ve bir gölcük oluşması gibi.
İşte tarih boyunca bilim, hesaplayamadıklarını ihmal ederek veya sabit değerler olarak kabul ederek, hep yukarıda bahsettiğimz DÜZEN varmış ve sonsuza kadar varlığını sürdürecekmiş gibi öngörerek günümüze kadar geldi.
Ama geliştirdikleri formüller her nasıl oluyorsa bir noktadan sonra işlemez hale geliyordu. Nerede yanlış yaptıklarına bakıp güncelledikleri formüller, hesaba kattıkları artan sayıdaki değişkenlere rağmen, gerçek hayatta bir noktadan sonra işlemez hale geliyordu.
Bir sonraki yazı: Karmaşıklık-4, İşler Karmaşıklaşıyor
Özer
Karmaşıklık-3 by Özer Kavak is licensed under a Creative Commons Attribution-Noncommercial-Share Alike 3.0 Unported License.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder